اساس هر کاری رعایت حد اعتدال آن کار است. شتابزدگی و سستی در کار حدود افراط و تفریط در آن کاراند و هر دو، دو صفت مذمومی هستند که دوری از آنها سفارش شده است. حضرت علی علیه السلام فرموده: شتاب پیش از توانایى بر كار، و سستى پس از به دست آوردن فرصت از بى‏خردى است.(نهج البلاغه/ ترجمه دشتی/ حكمت 363)

نتیجه سستی در عمل

حضرت موسى بن جعفر علیهماالسلام در ضمن سفارش خود به یكى از فرزندانش فرمود: بپرهیز از تنبلى و سستى كه آنها تو را از نصیب دنیا و آخرتت محروم مى‏گردانند. پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) در ضمن سفارش خود به امام على علیه السلام فرمود: اى على! مزاح و شوخى نكن كه ارزش و آبرویت مى‏رود، و دروغ نگو كه نور (چهره‏ات) مى‏رود، و از دو خصلت پرهیز كن: از سستى و تنبلى اگر سستى و بى‏تابى كنى نمى‏توانى در راه حق شكیبا باشى، و اگر تنبلى كنى حقى را نمى‏توانى اداء كنى، یا على! هر كه سستى و بى‏تابى بر او چیره شود آسایش و راحتى از او رخت مى‏بندد.(جهاد النفس وسائل الشیعة/ترجمه صحت/ 297) امام صادق علیه السّلام فرمودند: اگر خداوند پاداش می دهد پس تنبلى براى چیست! (ایمان و كفر(ترجمه الإیمان و الكفر بحارالأنوار)/ ج‏2/ 592)

امیر مۆمنان علیه السلام فرمود: سستى و تنبلى، آخرت را تباه مى‏كند. و نیز فرمود: هر كس تنبلى و سستى‏اش مداومت یابد، آرزویش ناكام و عملش زشت خواهد شد. ابوصالح مى‏گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: با مردم با انصاف رفتار كن [حق مردم را به طور كامل پرداخت كن‏]؛ در اموالت با دیگران مثل خودت رفتار كن.

آنچه براى خود مى‏پسندى، براى دیگران بپسند؛ خدا را بسیار یاد كن و از تنبلى و دلتنگى بپرهیز. همانا پدرم این‏گونه به من سفارش مى‏كرد و پدرش نیز به وى به این مطلب و به نماز شب سفارش مى‏كرد. هر گاه تو تنبلى كنى، حق خداوند را بجا نمى‏آورى و اگر دلتنگ و افسرده گردى، حق كسى را نمى‏پردازى. محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت مى‏كند كه فرمود: من كسى را كه در كار دنیایش تنبل باشد، دشمن دارم.

هر كس در كار دنیایش كسل و بى‏حال باشد، در كار آخرتش بى‏حال‏تر خواهد بود.(منابع فقه شیعه (ترجمه جامع أحادیث الشیعة) / ج‏22 / 159) حضرت علی علیه السلام فرمود: هر كس تن به سستى دهد، حقوق را پایمال كند، و هر كس سخن چین را پیروى كند دوستى را به نابودى كشاند (نهج البلاغه/ ترجمه دشتی/ حكمت 239) و درود خدا بر او، فرمود: آن كس كه در عمل كوتاهى كند، دچار اندوه گردد و آن را كه از مال و جانش بهره‏اى در راه خدا نباشد خدا را به او نیازى نیست.(همان/ حكمت 127) از این رو موارد زیر را می توان از نتایج تنبلی و سستی در عمل برشمرد: بی‌نصیب گشتن از دنیا و آخرت، اداء نکردن حق، سلب آسایش و راحتی، اندوه و افسردگی، تباه شدن آخرت، زشتی عمل و ناکامی در آرزوها.

امیر مۆمنان علیه السلام فرمود: سستى و تنبلى، آخرت را تباه مى‏كند.و نیز فرمود: هر كس تنبلى و سستى‏اش مداومت یابد، آرزویش ناكام و عملش زشت خواهد شد. ابوصالح مى‏گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود:با مردم با انصاف رفتار كن [حق مردم را به طور كامل پرداخت كن‏]؛ در اموالت با دیگران مثل خودت رفتار كن

هشدار از شتابزدگى

علاوه بر نهی سستی و تنبلی در عمل شتابزدگی و عجله در انجام امور زندگی نیز فراوان نهی شده است از آن جمله حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: مبادا هرگز در كارى كه وقت آن فرا نرسیده شتاب كنى، یا كارى كه وقت آن رسیده سستى ورزى، و یا در چیزى كه (حقیقت آن) روشن نیست ستیزه جویى نمایى و یا در كارهاى واضح و آشكار كوتاهى كنى! تلاش كن تا هر كارى را در جاى خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهى.(نهج البلاغه/ترجمه دشتى/ نامه 53)

عجله و شتابکاری به این معناست که آدمی به مجرد آنکه امری به خاطر او خطور کرد اقدام بر آن نماید بدون آنکه اطراف آن را ملاحظه نماید و در عاقبت آن تأمل کند. از رسول اکرم صلی الله علیه مروی است که عجله کار شیطان است و مکرر به تجربه رسیده است که هر امری که بی تأمل از انسان سرزد باعث خسران و زیان و فاعل آن نادم و پشیمان می‌شود و همین در مذمت این صفت بس است که هر عجول سبکی در نظرها خوار و در دلها بی‌وقع و بی‌اعتبار است و باعث کلی، در فروختن دین به دنیا و معاوضه کردن نعیم آخرت و پادشاهی ابد به مزخرفات این عاریت سرا شتابکاری و عجله است. راه علاج آن این است که یاد فساد و سوء عاقبت آن کنی و متذکر آن شوی که باعث سبکی و خفت و بی قدری و ذلت در نظر مردمان است و موجب ندامت و پشیمانی است پس متذکر شرافت ضد آن، که وقار و طمأنینه است گردی و بدانی این صفت اولیا و انبیاست و با خود قرار دهی که دیگر هیچ فعلی را بی تأمل نکنی تا عادت تو شود و صفت خبیث عجله از تو رفع شود.

منابع: